Vào đời vua Hùng thứ VI, nước ta bị giặc Ân tàn phá, chúng tràn qua từ phía Bắc, lập căn cứ, xâm lược hết vùng này đến vùng khác. Tiếng kêu khóc lầm than của đàn bà, trẻ con và những người dân vô tội phủ kín bầu trời hòa lẫn với tiếng trống giục khi nhà vua ra lệnh tìm người tài cứu nước khắp các ngỏ ngách.
Ở làng Phù Đổng, có một cặp vợ chồng cưới nhau đã lâu mà chưa có đứa con nào. Một chiều nọ, khi đang trở về nhà sau một ngày đồng áng, người vợ phát hiện một dấu chân to khác thường. Ngạc nhiên trước dấu chân quá to, bà ướm chân mình vào và bỗng nhiên một cơn gió lạ thổi ngược qua làn da. Người vợ về nhà, quên bén sự việc xảy ra lúc chiều. Nhiều tuần trôi qua, bà phát hiện mình đã mang thai. Hai vợ chồng rất vui khi biết được tin vui và hồi hộp chờ đợi. Chẳng bao lâu sau bà hạ sinh một cậu bé, đặt tên là Thánh Gióng. Tuy đã được ba tuổi nhưng Thánh Gióng chưa biết đứng, cũng chưa nói được tiếng nào.
Một ngày nọ, tin nhà vua tìm người giúp nước đã đến làng Phù Đổng. Ngay khi nghe thông báo, Thánh Gióng vụt đứng dậy nói với cha mẹ mời sứ giả vào nhà, làm cha mẹ cậu bé vô cùng sửng sốt. Khi sứ giả đã vào nhà, Thánh Gióng yêu cầu về kinh đô truyền lại với nhà vua rằng mình cần một con ngựa sắt, một áo giáp sắt và một cây roi sắt để đánh đuổi giặc Ân. Khi biết được chuyện lạ ở làng của Thánh Gióng, nhà vua ra lệnh cho những thợ rèn giỏi nhất nước làm việc cả ngày lẫn đêm để làm kịp những gì Thánh Gióng yêu cầu.
Trong khi những thợ rèn đang bận rộn với công việc, thì ở làng mình, Thánh Gióng ăn ngày càng nhiều và lớn nhanh đến nỗi làm mọi người sửng sốt. Khi những thứ đã yêu cầu được mang đến, Thánh Gióng vươn vai đứng dậy mặc áo giáp, chộp lấy cây roi sắt rồi nhảy lên ngựa. Thật kinh ngạc, cả Thánh Gióng và áo giáp, roi, ngựa sắt bắt đầu lớn lên, lớn lên đến khi trở thành một một người khổng lồ hùng dũng. Con ngựa sắt rống lên như sấm, lửa phun ra mũi theo nhịp thở. Thánh Gióng phi ngựa nước đại đuổi theo quân Ân, quất roi sắt vào quân địch, ngựa sắt phun lửa thiêu rụi quân địch. Khi roi sắt bị gãy Gióng vẫn tấn công không ngừng, Gióng nhổ những bụi tre bên đường làm vũ khí đánh túi bụi vào đám quân binh đang hoảng loạn đến khi chúng bị đánh bại hoàn toàn.
Quá vui sướng trước tin thắng trận, dân làng hoan hỉ reo vang tên Gióng khi Gióng trên đường đến núi Sóc Sơn. Dân làng dõi theo Gióng đến khi Gióng cởi bỏ áo giáp rồi cùng ngựa sắt biến mất trên bầu trời. Để tỏ lòng thành kính với lòng dũng cảm đánh đuổi giặc Ân cứu nước của Gióng, nhà vua ra lệnh xây dựng một ngôi đền gần nơi Gióng đã thăng thiên. Từ đó trở đi người ta gọi Gióng là Phù Đổng Thiên Vương và tổ chức lễ hội hằng năm để tưởng nhớ đến người anh hùng cứu nước.